કાશ્મીર સમસ્યાનો ઉકેલ ચીન અને ઈઝરાયેલની રીતે

(સર્વોત્તમ કારકિર્દી માર્ગદર્શન ઑગસ્ટ ૨૦૧૭, સાંપ્રત કૉલમ)

જમ્મુ-કાશ્મીર એક સમયે પૃથ્વી પરનું સ્વર્ગ ગણાતું રાજ્ય હતું. આજે તે શિરોદર્દ બની ગયું છે. ભારતની સ્વતંત્રતા પછી તરત જ શરૂ થયેલી આ સમસ્યાનો ઉકેલ સિત્તેર-સિત્તેર વર્ષ પછી પણ આવતો દેખાતો નથી. ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય કે આ સમસ્યા ચીન કે ઈઝરાયેલ જેવા શક્તિશાળી દેશ હોય તો તે કેવી રીતે ઉકેલે?

એક સમયે તિબેટ શક્તિશાળી હતું અને ૭૬૩થી ૮૦૧ની વચ્ચે તિબેટે (મહાભારતમાં તેનો ઉલ્લેખ ‘ત્રિવિષ્ટપ’ તરીકે છે) સતત તાંગ સામ્રાજ્ય હેઠળના ચીન પર આક્રમણો કર્યાં અને વિજય મેળવ્યો હતો. તિબેટી સેનાએ આરબ, તુર્ક અને ચીનના આધિપત્યવાળા પ્રદેશો પણ એક સમયે જીતી લીધા હતા. એક સમયે તેણે ચીનની તત્કાલીન રાજધાની ચાંગ-અન (શિયાન) પણ જીતી લીધી હતી. આવા શક્તિશાળી તિબેટને ચીને પોતાનો ભાગ બનાવી લીધું અને દુનિયા જોતી રહી ગઈ. ભાગ બનાવી લીધા પછી પણ વિદ્રોહનો ચરૂ તો ઉકળતો જ રહે. તેને થાળે પાડવા ચીને શું કર્યું?

ચીને જે કર્યું તેને ચીનીકરણ અથવા અંગ્રેજીમાં ‘સિનિસાઇઝેશન’ કહે છે. ૧૯૪૯માં સામ્યવાદીઓ સત્તામાં આવ્યા પછી ત્યાંના નેતા માઓ ઝેદોંગે ચીનની પાંચ રાષ્ટ્રીયતા (નેશનાલિટિઝ)નું એકીકરણ ચીનના સામ્યવાદી પક્ષ હેઠળ કરવા નિર્ધાર્યું હતું. તે પછી તરત જ ચીને તિબેટ તરફ પોતાની સેના મોકલી આક્રમણનો ઈરાદો બતાવી દીધો. બીજી તરફ વાટાઘાટ માટે પણ દબાણ કર્યું. આથી તિબેટે ન્ગાપોઇ ન્ગાવાંગ જિગમેને મંત્રણા કરવા મોકલ્યા. ચીનની સેનાએ ટૂંકમાં ‘ન્ગાપો’ તરીકે ઓળખાતા અધિકારી અને તેમના સાથીઓને ઘેરી લીધા અને કેદ કરી લીધા. આથી ‘ન્ગાપો’એ તિબેટને યુદ્ધ કરવાના બદલે શાંતિથી શરણાગતિ સ્વીકારવા ભલામણ કરી.

તિબેટે શરણાગતિ સ્વીકારી લીધી જેને ચીન “અમે તિબેટને સ્વતંત્રતા અપાવી” તેમ ગણાવે છે! સંધિ મુજબ, તિબેટે ચીનના ભાગ બનવાનું હતું અને ચીન તેને સ્વાયત્તતા આપવાનું હતું (જેમ કાશ્મીરને ૩૭૦ કલમ દ્વારા જાણે કે અલગ દેશ હોય તેવી સ્વાયત્તતા નહેરુજીએ આપી દીધી) અને તેમ તત્કાળ પૂરતું થયું પણ ખરું. પરંતુ તે પછી ચીને તિબેટનું ‘ચીનીકરણ’ શરૂ કરી દીધું.

તિબેટમાં ખેડૂતો મુખ્યત્વે મકાઈ ઉગાડતા હતા પણ ચીને તેમને જવ ઉગાડવા આદેશ આપ્યો. પાક નિષ્ફળ ગયો અને હજારો તિબેટિયનોને ભૂખે મરવાનો વારો આવ્યો. તે પછી જ્યારે માઓ ઝેદોંગે તેમના વિરોધીઓને હટાવવા માટે સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ શરૂ કરી ત્યારે તિબેટમાં લાલ રક્ષકો (રેડ ગાર્ડ)એ તિબેટના નાગરિકો પર સામ્યવાદના દ્રોહી હોવાનું કહી હુમલા શરૂ કર્યા. છ હજાર કરતાં વધુ મઠવાસીઓને લૂટી લેવાયા અને તેમનો નાશ કરાયો. ભિક્ષુઓ અને સાધ્વીઓને શાંતિપૂર્ણ જિંદગી જીવવી હોય તો મઠ છોડીને જવા ફરજ પડી. જેમણે પ્રતિકાર કર્યો તેમને જેલમાં પૂરી દેવાયા. જેલમાં પણ સુખ-સગવડ નહીં, પરંતુ કાળી મજૂરી કરવી પડતી. (અને આપણે ત્યાં અલગતાવાદીઓ હુર્રિયત નેતાઓને માત્ર નજરકેદ કરાવાની વર્ષોથી પરંપરા હતી. હવે હવાલા ફંડિંગમાં તેમની અટકાયત કરાઈ છે.) તેમના પર ખૂબ જ અત્યાચારો ગુજારાયા અને ઘણાને ફાંસી પણ આપી દેવાઈ.

આપણે ચીન જેવા અત્યાચારો કે લૂટ આપણે ન કરી શકીએ પરંતુ જે અલગતાવાદીઓ છે, ચાહે તે કાશ્મીરની અંદર હોય કે કન્હૈયાકુમાર, ઉંમર ખાલીદ જેવા કાશ્મીરની બહાર ફરતા હોય તેમને પકડીને જેલમાં જ ગોંધી રાખવાના હોય. કન્હૈયા, ઉંમર જેવા અફઝલ પ્રેમીઓ વિરુદ્ધ દેશભરમાં જબરદસ્ત વાતાવરણ બન્યું હતું. તેમને જેલમાં પૂરી રાખ્યા હોત તો કોઈ વિરોધ નહોતો. દિલ્લી ઉચ્ચ ન્યાયાલયનાં મહિલા ન્યાયાધીશ પ્રતીભા રાનીએ તો ૩ માર્ચ ૨૦૧૬ના રોજ કન્હૈયાને જામીનનો આદેશ આપતી વખતે ખૂબ જ આકરી ટીપ્પણી પણ કરી હતી કે રાષ્ટ્ર વિરોધી સૂત્રોચ્ચાર વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા હેઠળ આવે નહીં. તેમણે એમ પણ કહ્યું હતું કે રાષ્ટ્રવિરોધી વલણ ચેપ જેવું છે. તે વ્યાપક રીતે ફેલાઈ જાય તે પહેલાં તેને અંકુશમાં/મટાડવું જરૂરી છે. આજે એ કન્હૈયાકુમાર છુટ્ટો ફરે છે અને કાશ્મીરની સેના બળાત્કારી છે તેવા આક્ષેપ પણ બિન્દાસ્ત કરી રહ્યો છે. એટલું જ નહીં તે સામ્યવાદીઓ માટે ચૂંટણી પ્રચાર પણ કરે છે. પરંતુ જો કન્હૈયા ચીનમાં હોત તો? તેને જેલમાં પૂરી દેવાયો હોત.

ચીને બીજું એ કર્યું કે તિબેટની બહાર જે મૂળ ચીની લોકો હતા તેમને ચીનમાં વસવા માટે વિવિધ સગવડો જેમ કે બૉનસ અને જીવવાની સારી સ્થિતિનાં પ્રલોભનો આપ્યાં. તિબેટના વિકાસના નામે શિક્ષકો, ડૉક્ટરો અને વહીવટકર્તાઓને ત્યાં વસાવ્યા. ૧૯૪૯માં સામ્યવાદી સરકાર આવી ત્યારે તિબેટમાં મૂળ ચીની એટલે કે ‘હાન’ રહેવાસી માત્ર ૩૦૦થી ૪૦૦ જ હતા, પરંતુ ૧૯૯૨માં તેમની સંખ્યા ૪૦,૩૮૭ થઈ ગઈ.

પરિસ્થિતિ એ થઈ છે કે તિબેટનો આર્થિક વિકાસ તો થયો જ છે, તેનું સકલ ઘરેલુ ઉત્પાદન ૧૨ ટકાના વાર્ષિક દરે વધી રહ્યું છે, જે ચીનના વાર્ષિક સરેરાશ કરતાં પણ વધુ છે, સાથે જે ફાવી રહ્યા છે તે તિબેટના મૂળ વાસી નથી, પરંતુ ચીનથી કમાવવા આવતા લોકો એટલે કે હાન (એક જાતિ) છે. તેઓ ધંધા અને નોકરીમાં તિબેટિયનોને પછાડી દે છે. તિબેટિયનોને નોકરી મળે છે તો તે પણ નીચલા દરજ્જાની.

આની સામે આપણે ત્યાં પરિસ્થિતિ શું થઈ? જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ (આપણે ખાલી કાશ્મીર જ બોલીએ છીએ પણ આખું રાજ્ય આ ત્રણ પ્રદેશોનું બનેલું છે)ના કાશ્મીરનું વર્ષોથી ઈસ્લામીકરણ થતું રહ્યું. છેક આઠમી સદીથી ત્યાં અફઘાન અને તુર્કો અને આરબોએ આક્રમણ કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારથી. ઝુલ્જુ નામનો આક્રમણખોર પોતાની સાથે પચાસ હજાર બ્રાહ્મણોને દાસ તરીકે લઈ ગયો હતો. (જોનરાજનું ‘દ્વિતીય રાજતરંગિણી’ પુસ્તક) સિકંદર બુટ્શિકન નામના આક્રમણખોરે ૨૪૦ કિલોગ્રામ જનોઈ ભેગી કરી હોવાનું કહેવાય છે. ત્યારથી લઈને સ્વતંત્રતા પછી શૈખ અબ્દુલ્લા અને ફારુક અબ્દુલ્લાના સમયમાં કાશ્મીરનું ઇસ્લામીકરણ થતું રહ્યું, સરકારી કચેરીઓથી લઈને પોલીસ, બધે જ પાકિસ્તાન પ્રેમીઓ ઘૂસી ગયા.

એટલું જ નહીં, ૧૯૯૦માં તો એક વ્યવસ્થિત ષડયંત્રપૂર્વક કાશ્મીરી પંડિતોને અત્યાચાર, હત્યા, બળાત્કાર એમ અનેક રીતે ખદેડી દેવાયા. આનું કારણ આપણે ચીનની જેમ કાશ્મીરમાં જનસંખ્યાનું ગણિત બદલવા વિચાર્યું નહીં. કદાચ આપણે લોકશાહીમાં અને અહિંસા-શાંતિના સિદ્ધાંતમાં માનતા હતા, પરંતુ જ્યારે કાશ્મીરી પંડિતોને ત્યાંથી કાઢી મૂકાયા છે ત્યારે તો તેના પુનર્વસવાટની ફિકર હોવી જોઈએ ને. ૨૦૧૫માં આ મામલો ચગ્યો હતો પરંતુ ત્યાંના અલગાવવાદીઓએ વિરોધ કર્યો એટલે તેને અભેરાઈ પર મૂકી દેવાયો છે. પૂર્વ સૈનિકોના વસવાટની પણ યોજના હતી પરંતુ તેની ખાલી વાતો થઈને રહી ગઈ હોય તેમ લાગે છે. ઉલટાનું ત્યાં મ્યાનમારમાં બૌદ્ધો દ્વારા ભગાડાયેલા ૧૦ હજાર રોહિંગ્યા મુસ્લિમો આવી ચડ્યા હોવાના ગત એપ્રિલના અહેવાલો હતા. બાંગ્લાદેશીઓને તો આપણે કાઢી શકતા નથી, હવે રોહિંગ્યાનું આ નવું શિરોદર્દ!

૧૯૪૯માં સામ્યવાદીઓ સત્તામાં આવ્યા ત્યારથી જ ચીને તિબેટવાસીઓ માટે ચાઇનીઝ ભાષામાં શિક્ષણ લેવાનું ફરજિયાત બનાવી દીધું છે. સરકારી નોકરીમાં પણ તિબેટની ભાષા હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગઈ છે. જમ્મુ-કાશ્મીરમાં કાશ્મીરી અથવા ઉર્દૂ ભાષામાં શિક્ષણ અપાય છે. ઉર્દૂ ભાષા ત્યાંના મુસ્લિમોને મુખ્યપ્રવાહમાં ભળવા દેતી નથી. સરકારે હિન્દી માધ્યમને વધુ ઉત્તેજન આપવાની જરૂર હતી.

ચીને તિબેટમાં આંતરમાળખા સહિત વિકાસ ખરેખર કર્યો છે. તે તિબેટ માટે જંગી નાણાં ફાળવે છે પરંતુ આ નાણાં તિબેટના ચીની સત્તાધીશોના ખિસ્સામાં નથી જતા જ્યારે ભારતમાં કાશ્મીર માટેનાં નાણાં અત્યાર સુધી ત્યાંના સત્તાધીશોના ઘરમાં જ ગયા છે અને કાશ્મીરમાં વિકાસના નામે મીંડું રહ્યું. જોકે હવે કાશ્મીરમાં એઇમ્સ, ચેનાની-નશરી ટનલ, ઉધમપુર-કટરા ટ્રેન વગેરે દ્વારા વિકાસ શરૂ થયો છે ખરો.

ચીને તો તિબેટને બળજબરીપૂર્વક પચાવી પાડ્યું. આપણો તો આવો કિસ્સો નથી. જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ આપણું જ હતું. તેને ભારતના મુખ્ય પ્રવાહમાં ભેળવવા માટે આપણે ચીનની નીતિનો આપણી મર્યાદામાં અમલ જરૂર કરવો જોઈએ.

હવે આપણે જોઈએ કે ચીનની જગ્યાએ ઈઝરાયેલ હોત તો તે શું કરત?

ઈઝરાયેલમાં યહૂદીઓ પર અસંખ્ય અત્યાચારો થયા, આક્રમણો થયા જેના કારણે તેમને તેમની જમીન છોડીને વિદેશોમાં શરણાગતિ સ્વીકારવાની ફરજ પડી હતી, પરંતુ તેમના જ પૂર્વજ ઈબ્રાહિમના વંશજો દ્વારા સ્થપાયેલા બે પંથો- ખ્રિસ્તી અને ઇસ્લામની નફરતનો તેમને એટલી હદે સામનો કરવો પડ્યો કે વિદેશોમાં જ્યાં પણ ગયા ત્યાં તેમના પર અત્યાચારો થયા. નોકરીઓમાં સ્થાન ન મળતું. આ નફરત માટે અંગ્રેજીમાં એન્ટી સિમેટિઝમ શબ્દ વપરાય છે. યહૂદીઓની જર્નલ ‘એવોતાયનૂ’માં નિસ્સિમ મોસીસના ૧ જુલાઈ ૨૦૦૭ના લેખમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે એક માત્ર ભારત દેશ હતો જ્યાં યહૂદીઓ (તો શું એક પણ પંથ) પ્રત્યે નફરત જોવા નથી મળી. ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધથી ઝિયોનિઝમ ચળવળ શરૂ થઈ અને ઈઝરાયેલીઓ વિશ્વમાં જ્યાં પણ વસતા હોય, જે પણ સ્થિતિમાં હોય- સારી કે ખરાબ, તેને છોડી-છોડી ઈઝરાયેલની ભૂમિમાં રહેવા આવવા લાગ્યા. આ ભૂમિ આરબોએ પચાવી પાડી હતી. આથી તેમની સામે તેમને સંઘર્ષ ચાલુ થયો. ૧૯૪૮માં અંતે યહૂદીઓને ઈઝરાયેલના રૂપમાં પોતાનું રાષ્ટ્ર મળી ગયું.

તેમનો ઇતિહાસ જોતાં, તેમના પર ચોતરફથી ઇસ્લામિક રાષ્ટ્રોના આક્રમણોને ધ્યાનમાં લેતા, જો ઈઝરાયેલને કાશ્મીર જેવી સમસ્યા હોત તો તેઓ શું કરત? પહેલાં તો તે શત્રુ રાષ્ટ્રને શક્તિશાળી જ ન બનવા દે. તેણે ૧૯૮૧માં હવાઈ હુમલો કરીને ઈરાનના પરમાણુ રિએક્ટરનો નાશ કર્યો હતો. ૧૯૭૨ની ઓલિમ્પિકમાં ઈઝરાયેલના ૧૧ ખેલાડીઓની પેલેસ્ટાઇનના ત્રાસવાદી જૂથ બ્લેક સપ્ટેમ્બરે હત્યા કરી. તેના જવાબમાં તેઓ મીણબત્તી કૂચ યોજીને અને ત્રાસવાદને કોઈ ધર્મ નથી હોતો તેવી શાંતિની સૂફીયાણી વાતો કરીને કે આખી દુનિયામાં પ્રવાસ કરીને પેલેસ્ટાઇન કેવું ત્રાસવાદી છે અને તેને સહાય આપવાની બંધ કરવી જોઈએ તેવો પ્રચાર કરીને બેસી ન રહ્યા. આવી બાબતોમાં સમય વેડફવાના બદલે, ઈઝરાયેલની મોસાદ નામની જાસૂસી સંસ્થાએ એક ગુપ્ત કાર્યવાહી હાથ ધરી. તેને નામ અપાયું ‘ઑપરેશન રૅથ ઑફ ગૉડ’. બાર વર્ષ આ કાર્યવાહી (ઑપરેશન) ચાલ્યું અને હુમલામાં સંડોવાયેલા એક-એક ત્રાસવાદીનો સફાયો કરાયો.

ભારત પર તો અસંખ્ય ત્રાસવાદી હુમલા થયા છે. કાશ્મીરમાં ૧૯૭૧થી ત્રાસવાદ ચાલુ છે. પહેલાં જેકેએલએફ દ્વારા ત્રાસવાદ ફેલાયો. તેનો નેતા યાસીન મલિક આજે પણ છૂટો ફરે છે. ત્યાર બાદ હિઝબુલ મુઝાહિદ્દીનનો મસૂદ અઝહરને જેલમાં પૂરી દેવાયો. તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે ૧૯૯૯માં કાઠમંડુથી દિલ્લીની ફ્લાઇટનું અપહરણ કરાયું અને આપણને ૧૭૬ મુસાફરોના જીવ બચાવવા મસૂદ અઝહરને છોડવાની ફરજ પડી. તેના કારણે ૨૦૧૬માં પઠાણકોટ પર હુમલો થયો, આપણા સાત જવાનો અને એક નાગરિકનું મૃત્યુ થયું. આ મસૂદ અઝહર આજે પણ પાકિસ્તાનમાં હરેફરે છે અને ભારત વિરોધી ત્રાસવાદને ઉશ્કેરે છે. ૧૯૯૩માં મુંબઈમાં થયેલા શ્રેણીબદ્ધ વિસ્ફોટોમાં ૨૫૭ જણાનાં મૃત્યુ થયાં. તેનો મુખ્ય આરોપી દાઉદ ઈબ્રાહિમ પાકિસ્તાનમાં રાજ્યાશ્રય મેળવીને જલસા કરે છે. હાફીઝ સઈદ પણ ભારતમાં હુમલાઓ કરાવતો રહ્યો છે. તેનાં ભાષણો પણ ઉશ્કેરણીજનક હોય છે. તેને પણ ભારત કંઈ કરી શકતું નથી. ભારતમાં વડા પ્રધાન તરીકે અટલ બિહારી વાજપેયી હોય, મનમોહનસિંહ હોય કે નરેન્દ્ર મોદી, બધા આખી દુનિયા ફરી માત્ર પાકિસ્તાન વિરોધી રાગ આલાપે છે અને તે પણ પાકિસ્તાનનું નામ લીધા વગર! અમેરિકાના પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની જેમ આ ત્રાસવાદ ઇસ્લામિક ત્રાસવાદ છે તેમ કહેવાની પણ હિંમત નથી કોઈનામાં.

ઈઝરાયેલે પણ ચીનની જેમ વેસ્ટ બૅન્ક અને ગાઝા પટ્ટી જેવા પ્રદેશ જેને દુનિયા વિવાદિત ગણાવે છે ત્યાં પોતાના ૩.૭૧ લાખ સૈનિકો વસાવ્યા છે. પૂર્વ જેરુસલેમમાં પણ ૨.૧૨ લાખ યહૂદીઓને વસાવ્યા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય આના વિરુદ્ધ બોલતો રહે છે પરંતુ ઈઝરાયેલ તેને ગણકારતું જ નથી.

ચીને તિબેટમાં વિદેશી પત્રકારો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. આપણે તો વિદેશી પત્રકારોને કાશ્મીર બતાવીએ છીએ કે જુઓ અહીં કેવી લોકશાહી છે, કેવી સ્વતંત્રતા છે. વિદેશીઓના મત પર ચાલવાનું ક્યાં સુધી આપણે આધાર રાખીશું? આપણી તાકાત હશે તો વિદેશીઓ આપણી સામે ઝૂકશે જ અને કાશ્મીર પર બોલવાનું બંધ કરી દેશે, પરંતુ જો આપણે નબળા હોઈશું તો ગમે તેટલું વિદેશી પત્રકારોને કાશ્મીર બતાવીશું તેઓ કાશ્મીરને વિવાદિત પ્રદેશ જ ગણાવતા રહેશે અને ઇન્ડિયન એડ્મિનિસ્ટર્ડ કાશ્મીર લેખાવતા રહેશે.

ચીને તિબેટમાં સાંપ્રદાયિક સ્વતંત્રતા પર પણ મર્યાદાઓ મૂકી છે. તિબેટીઓના સંપ્રદાયગુરુ દલાઈ લામા તિબેટ તો નથી જ જઈ શકતા પરંતુ તે બીજા કોઈ પણ દેશમાં જાય તો ચીન વિરોધ કરે છે. ચીન રોષે ન ભરાય તે માટે દક્ષિણ આફ્રિકાએ ૨૦૦૯માં દલાઈ લામાની મુલાકાત અટકાવી હતી. તિબેટમાં દલાઈ લામાની તસવીરો પણ કોઈ રાખી શકતું નથી. દલાઈ લામાના ઘર પોટાલા પેલેસની મુલાકાત લેવા કોઈ શ્રદ્ધાળુ જાય તો લાઉડસ્પીકર પર સામ્યવાદી પક્ષનો પ્રચાર સંભળાય છે: “આપણે ચીન રાષ્ટ્રનો હિસ્સો છીએ, મહાન ભવિષ્ય માટે પ્રદાન કરી રહ્યા છીએ- આપણે ચીની લોકો છીએ.” આવો પ્રચાર કાશ્મીરમાં આપણી સરકારો મસ્જિદો અને મદરેસાઓ પર કેમ કરી શકતી નથી? આમાં કોઈ ધર્મની વાત નથી આવતી. અને કાશ્મીર તો શું, દેશના દરેક ઉપાસનાસ્થાન પર આવો પ્રચાર કરાવો જોઈએ.

ચીનમાં કોઈ પણ પંથ જો રાજકીય વિદ્રોહ કરે તો તેની સામે આકરા પગલાં લેવાય છે. ૧૮૫૧થી ૧૮૬૪ દરમિયાન ખ્રિસ્તીઓનો વિદ્રોહ થયો હતો જેને તાઇપિંગ બળવા તરીકે ઉલ્લેખાય છે. તે વખતે કિંગ વંશનું શાસન હતું તેણે આ વિદ્રોહને નિર્દયતાથી કચડી નાખ્યો હતો. અત્યારે પણ ચીન ખ્રિસ્તીઓને અંકુશમાં રાખે છે. બે વર્ષ પહેલાં ચીન સરકારે ઝેજિયાંગ પ્રાંતમાં ૧,૭૦૦ ચર્ચો પરથી ક્રોસ ઉતરાવી દીધા હતા. એટલું જ નહીં ત્યાં તેમના પર નજર રહે તે માટે ઇલેક્ટ્રૉનિક સાધનો પણ મૂકવા ફરજ પાડી હતી. આપણે કાશ્મીરમાં મસ્જિદો અને મદરેસાઓમાં આવું શા માટે ન કરી શકીએ? ચીનમાં નાતાલની જાહેર ઉજવણી પર પણ પ્રતિબંધ છે. ચીનના પ્રમુખ શી જિનપિંગે તો ખુલ્લી ચેતવણી આપી છે કે કોઈ પણ પંથ કે સમુદાય દ્વારા વિદેશીઓની ઘૂસણખોરી કે સાંપ્રદાયિક ઉગ્રવાદ સાંખી નહીં લેવાય.

ઉપરાંત શીનજિયાંગ પ્રાંતમાં કટ્ટરવાદી મુસ્લિમો સ્વતંત્રતાની લડત ચલાવે છે. આથી ત્યાં બુરખા, લાંબી દાઢી, સદ્દામ, જેહાદ, ઈમામ, મક્કા-મદીના, કુરાન, ઇસ્લામ, હાજી જેવાં નામો રાખવા પર પ્રતિબંધ મૂકાયો છે. બહારથી આવતા શ્રદ્ધાળુઓ અને મસ્જિદો પર ચાંપતી નજર રખાય છે. રમઝાનમાં રોજા રાખવા પર પણ પ્રતિબંધ છે.

એ તો જાણીતું છે કે ૧૯ જાન્યુઆરી ૧૯૯૦ના રોજ કાશ્મીરી પંડિતોનો નરસંહાર કરવા માટેનો આદેશ મસ્જિદોમાંથી છૂટ્યો હતો તો તાજેતરમાં કાશ્મીરના ડીએસપી અય્યૂબ પંડિતની હત્યા થઈ ત્યારે પણ તેઓ મસ્જિદની બહાર સુરક્ષા કરી રહ્યા હતા અને એમ મનાય છે કે મસ્જિદની અંદર અલગતાવાદી મીરવાઇઝ ઉમર ફારુકે લોકોની ઉશ્કેરણી કરી હોવાની પૂરી સંભાવના છે. ચીનની જેમ કાશ્મીરમાં મસ્જિદો પર સુરક્ષાનાં સાધનો અને લોકોને સાંપ્રદાયિક કારણોસર એકત્ર થતા રોકવાના નિયમો કેમ ન લાદી શકાય?

માત્ર ઊંચા જીડીપી, પહોળા રોડ, ચમકતા સાઇનબૉર્ડ, મોટી મોટી કારો, બુલેટ ટ્રેનથી જ વિકાસ નહીં સધાય. દેશની અંદર કાશ્મીર, છત્તીસગઢ વગેરેમાં જ્યાં સુધી અલગતાવાદચાલતો રહેશે, આપણા મહામૂલા જવાનો અને નાગરિકો શહીદ થતા રહેશે ત્યાં સુધી આ વિકાસ અધૂરો ગણાશે.

Advertisements

અમેરિકામાં અમેરિકનિઝમ, સિડિશન અને મેકકાર્થિઝમ

 

“કોમરેડ, મિત્રો અને સાથી કાર્યકરો, આજે બપોરે હું જે બોલવાનો છું તેના માટે તમારા રસ અને તમારા સમર્પણની પ્રશંસા કરું છું. મજૂરો માટે બોલવું, જે લોકો પરિશ્રમ કરે છે તે પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બાળકો માટે વિનંતી કરવી; શ્રમિક વર્ગની સેવા કરવી એ મારા માટે ખૂબ જ સૌભાગ્યની વાત રહી છે.

હું હમણાં જ એ સ્થળની મુલાકાતેથી પરત આવ્યો છું જ્યાં આપણા ત્રણ સૌથી વધુ વફાદાર કોમરેડો શ્રમજીવી વર્ગના કામ માટે તેમના સમર્પણની સજા ભોગવી રહ્યા છે. તેમને સમજાઈ ગયું છે કે વિશ્વમાં લોકશાહીને સુરક્ષિત કરવા માટે લડત આપવા આ દેશમાં વાણી સ્વાતંત્ર્ય(ફ્રી સ્પીચ)ના બંધારણીય અધિકારનો ઉપયોગ કરવો અત્યંત ખતરનાક છે. મને સમજાય છે કે આજે બપોરે તમારી સાથે વાત કરવામાં, વાણી સ્વાતંત્ર્યના અધિકાર પર કેટલીક મર્યાદાઓ મૂકાઈ છે…”

રખે એમ માનતા કે ઉપરોક્ત ભાષણ કન્હૈયાકુમાર કે એના કોઈ સાથી ડાબેરી નેતાનું છે. એ છે અમેરિકાના મજૂર નેતા યૂજીન ડેબ્સનું. અમેરિકાના કેન્ટન ઑહિયોમાં પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધનો વિરોધ કરતું ભાષણ આપવા બદલ એમની ધરપકડ કરાઈ હતી અને ઑહિયોના ક્લીવલૅન્ડની ફેડરલ કૉર્ટમાં એમને દોષી ઠરાવાયા હતા. આ ભાષણ બદલ એમને દસ વર્ષની સજા કરાઈ હતી!

અને આપણા કેટલાક લૅક્ચરખ્યાત બુદ્ધુજીવીઓ છાશવારે ભારતની ટીકા અને અમેરિકાના વખાણ કરે છે. તેઓ રહે છે ભારતમાં, કમાય છે ભારતમાં, પ્રસિદ્ધિ મેળવે છે ભારતમાં પણ એમને ઉઠતા-બેસતા, ખાતા-પીતા અને અન્ય ક્રિયાઓ કરતા બસ અમેરિકાના જ વિચારો આવે છે. એટલો જ પ્રેમ હોય તો અમેરિકા જઈને કેમ ન વસે? કેમ કે ત્યાં એમનો કેટલાક ભારતીયો સિવાય કોઈ ભોજિયોભાઈ પણ ભાવ ન પૂછે. સંશોધન કરવાની તસદી લેવી નથી એટલે જે ચિત્ર મિડિયામાં રજૂ કરાય છે તેના આધારે અમેરિકા વિશે એવી છબિ આવા બુદ્ધુજીવી લેખકો વાચકોના મનમાં બેસાડવા માગે છે કે અમેરિકામાં તો ગમે તેમ કપડાં પહેરો, ગમે તેવું બોલો, બધું જ ચાલે.

ભારતમાં જ્યારથી સત્તા પલટો થયો છે ત્યારથી વાણી સ્વાતંત્ર્યનો મુદ્દો કેન્દ્ર સ્તરે અને ગુજરાતમાં બહુ ચગ્યો છે. રાજકીય માંધાતાઓના ઈશારે કેટલાક પટેલોને અનામતની લોલિપોપ આપીને આંદોલનના માર્ગે ચડાવનારા અને કોઈ પણ ભોગે સમાધાન કરવામાં નહીં માનતા હાર્દિક પટેલ તેમજ જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીમાં મારાતમારા પૈસે પડ્યા પાથર્યા રહેતા અને કાશ્મીરને ભારતથી અલગ કરવાની-સંસદ પર હુમલા માટે કાયદાની અનેક પ્રક્રિયાઓ બાદ તેમજ રાષ્ટ્રપતિ સમક્ષ દયાની અરજી ગયા પછી ફાંસીના માંચડે લટકાવાયેલા ત્રાસવાદી મકબૂલ ભટ્ટ અને અફઝલ ગુરુને શહીદમાં ખપાવીને દેશવિરોધી નારા પોકારનારાઓ કન્હૈયાકુમાર, ઉમર ખાલીદ અને અનિર્બાન ભટ્ટાચાર્ય પર રાષ્ટ્રદ્રોહનો કાયદો લાગુ પડાતાં આ બુદ્ધુજીવીઓનો શોરબકોર વધી ગયો છે. ‘ભારત માતા કી જય’ એ સ્વતંત્રતા મેળવવા માટેનું એક જોશપ્રેરક સૂત્ર હતું પરંતુ આજે ‘ભારત માતા કી જય’ એ કોઈ એક રાજકીય પક્ષ, કોઈ એક રાજકીય સંગઠનનો પેટન્ટ બની ગયો હોય તેમ, તેનો વિરોધ કરવો એ ગર્વની વાત બની છે. એવા જોક- એવા કાર્ટૂન ફરી રહ્યા છે કે વિજય માલ્યાએ ભારત માતા કી જય બોલ્યું એટલે તેમને ભાગી જવા દેવાયા. આ બુદ્ધુજીવીઓને ભારત સિવાય કોઈ પણ દેશ સારો લાગે છે અને અમેરિકા તો ઓહોહો! જન્મભૂમિ કરતાં પણ પ્રાણપ્યારી લાગે. એમનું બધું ઘી-ઘી અને આપણું બધું છી-છી!

૧૮ માર્ચે ‘આજતક’ ચૅનલ પર એક કાર્યક્રમમાં કન્હૈયાકુમાર કહે છે કે ભારતીય સંવિધાનમાં ક્યાંય ‘નેશન’ શબ્દ જ નથી. ‘ઇન્ડિયન સ્ટેટ’ શબ્દ જ છે. એમઆઈએમ નામના મુસ્લિમ કોમવાદી પક્ષના અસાઉદ્દીન ઓવૈશી પણ મહારાષ્ટ્રમાં ગર્વથી કહે છે કે તેઓ ભારત માતા કી જય નહીં જ બોલે કારણકે ક્યાંય સંવિધાનમાં લખ્યું નથી. આપણે ત્યાં કન્હૈયાકુમારને આ રીતે ભારત વિરોધી, ભારતીય સેના વિરોધી ઝેર ઓકવા માટે છૂટો ફરવા દઈ શકાય, બાકી કોઈ પણ દેશ પોતાના ઘરમાં અરાજકતાવાદી, દેશના ટુકડા કરવાની પ્રવૃત્તિ ચલાવી ન લે, ચાહે તે અમેરિકા હોય કે રશિયા. અને એટલે જ આ બંને દેશો મહાસત્તા હતા અને છે. (રશિયા ભલે ભાંગ્યું તોય ભરુચ જેવું છે જે તેણે સિરિયામાં દેખાડી દીધું છે.)

અમેરિકાના એક લેખક છે જૉન ગ્રિફિંગ. તેમણે એક લેખ લખેલો. તેમાં તેમણે લખ્યું કે “ઓબામા સરકાર હકીકતો અને ગુણવત્તાના આધારે દલીલોમાં જીતી શકતી નથી એટલે તે ચર્ચાને નિયંત્રિત કરવા રાજકીય વિપક્ષને અપરાધી બતાવવા પ્રયાસ કરી રહી છે. પહેલાં ઘરેલુ સુરક્ષા મંત્રાલય (અમેરિકામાં તેને ડિપાર્ટમેન્ટ ઑફ હોમલેન્ડ સિક્યોરિટી કહે છે)એ કન્ઝર્વેટિવ દૃષ્ટિકોણને ત્રાસવાદી તરીકે વર્ગીકૃત કર્યો. (એટલે કે વિપક્ષોના દૃષ્ટિકોણ ત્રાસવાદી પ્રકારના છે.).”

ગ્રિફિંગ આગળ પર લખે છે કે “રાજદ્રોહનો કેસ વાણી સ્વાતંત્ર્યના મુદ્દાઓ સાથે એટલી બધી વાર સંકળાય છે કે અમેરિકાના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયે અનેક વાર ઠરાવ્યું છે કે રાજદ્રોહ વિરોધી કાયદાઓ ગેરબંધારણીય છે.” ગ્રિફિંગ આનું અર્થઘટન કરે છે: “આનો અર્થ થાય છે કે રાજદ્રોહ બંધારણીય છે.”

ગ્રિફિંગના આખા લેખનો સૂર એ છે કે ઓબામા સરકાર રાજકીય લાભ માટે વાણી સ્વાતંત્ર્યના અધિકાર પર તરાપ મારવા માગે છે અને તેને તેમાં સફળ બનવા ન દેવી જોઈએ.

અમેરિકાના ઉછીના વિચારો પર જીવતા બુદ્ધુજીવીઓએ ક્યારેય વિચાર્યું ખરું કે એક સમયે જબરદસ્ત પ્રભાવી રહેલો અને આજે પણ કન્હૈયાકુમાર જેવાઓને આકર્ષી જતો સામ્યવાદ કેમ ક્યારેય અમેરિકામાં પગદંડો ન જમાવી શક્યો? કારણકે આ લાલભાઈઓથી અમેરિકા બહુ ડરે છે અને તેના ડરને અમેરિકાના ઇતિહાસમાં ‘રેડ સ્કેર’ કહે છે. અને એટલે તેમને પહેલેથી જ દબાવી દેવાયેલા.

વર્ષ ૧૯૧૭ની બૉલ્શેવિક રશિયાઈ ક્રાંતિ પછી અમેરિકામાં પ્રથમ ‘રેડ સ્કેર’ એટલે કે સામ્યવાદથી મોટા પાયે ડર ફેલાઈ ગયો હતો. અમેરિકામાં ડાબેરીઓ વર્ચસ્વ મેળવી લેશે તેવો માસ હિસ્ટેરિયા સર્જાયો હતો. વર્ષ ૧૯૧૬ અને ૧૯૧૭માં અનેક મજૂર હડતાળો પડતી હતી ત્યારે અમેરિકાનું મિડિયા તેને અમેરિકી સમાજ સામે ઉગ્ર પડકાર (રેડિકલ થ્રેટ), સમાજ સામેનો અપરાધ, સરકાર સામેનું ષડયંત્ર અને સામ્યવાદ સ્થાપવાનું કાવતરું ગણાવતું હતું.

વર્ષ ૧૯૧૮માં રાજકીય-આર્થિક વગેરે ક્ષેત્રના અગ્રણીઓના ઘર પર બૉમ્બ ફેંકવાનું કાવતરું પકડાયું. તે પછી પડેલા દરોડાઓને એટર્ની જનરલ મિશેલ પાલ્મેરના નામે ‘પાલ્મેર રૅઇડ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ વખતે પ્રમુખ વૂડ્રોવ વિલ્સને કૉંગ્રેસ પર દબાણ લાવીને રાજદ્રોહનો કાયદો લાવેલો. તેને સિડિશન ઍક્ટ ઑફ ૧૯૧૮ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેના હેઠળ યુદ્ધનો વિરોધ કરતા અથવા જે વિરોધી હોય તેવા રાજકીય લોકોને દેશની બહાર મોકલી દેવાની જોગવાઈ હતી.

સામ્યવાદીઓ સામેનો આવો વ્યાપક ભય અમેરિકામાં ફરી જાગ્યો વર્ષ ૧૯૪૭થી ૫૭ના ગાળામાં જેને ‘મૅકકાર્થિઝમ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ નામ તે સમયના પ્રખ્યાત સેનેટર જોસેફ મૅકકાર્થી પરથી પડેલું છે. અમેરિકામાં ભય હતો કે સોવિયેત સંઘ (આજનું રશિયા) અમેરિકા પર હાઇડ્રોજન બૉમ્બ ફેંકશે તેમજ કમ્યૂનિસ્ટ પાર્ટી ઑફ ધ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑફ અમેરિકા (સીપીયુએસએ) અમેરિકામાં સત્તા મેળવી લેશે. ભારતમાં અત્યારે રાષ્ટ્રભક્ત અને દેશદ્રોહી જેવા શબ્દો વપરાય છે. દેશદ્રોહી પ્રવૃત્તિ માટે અંગ્રેજીમાં એન્ટી નેશનલ એક્ટિવિટિઝ શબ્દ વાપરીએ છીએ, પણ અમેરિકાના લોકો માટે રાષ્ટ્રભક્તિ એટલે અમેરિકનિઝમ. અને જે લોકો તેના વિરોધી હોય તેને એન્ટી અમેરિકન ગણવામાં આવે. જોસેફ મૅકકાર્થીના વખતમાં આવી એક કમિટી હતી જે દેશદ્રોહી પ્રવૃત્તિની સામે કાર્યવાહીનું કામ કરતી હતી. તેને હાઉસ અન-અમેરિકન ઍક્ટિવિટિઝ કમિટી તરીકે ઓળખવામાં આવતી હતી. તેની સમક્ષ સીપીયુએસએના પૂર્વ સભ્યો એલિઝાબેથ બૅન્ટલી અને વિટેકર ચૅમ્બર્સએ પોતે સોવિયેત સંઘ માટે જાસૂસી કરતા હોવાનું સ્વીકાર્યું. ત્યારથી મૅકકાર્થિઝમ એવો શબ્દ પડી ગયો જેનો અર્થ થતો હતો પુરાવા વગર ભાંગફોડ અને રાષ્ટ્રદ્રોહના આરોપો કરવા. રાજકીય અસંતોષ કે ટીકાને દબાવી દેવા માટે ગેરવાજબી ટૅક્નિક વાપરવી કે ગેરવાજબી આક્ષેપો કરવા. એક સમયે જે સીપીયુએસએના ૫૦,૦૦૦ ઉપરાંત સભ્યો હતા તેના આજે માંડ બેથી ત્રણ હજાર સભ્યો જ બચ્યા છે!

૧૯૪૭માં અમેરિકાના પ્રમુખ હૅરી એસ. ટ્રુમને એક આદેશ બહાર પાડ્યો જે મુજબ, કેન્દ્ર (ત્યાંની ભાષામાં ફેડરલ) સરકારના કર્મચારીઓની વફાદારી સાબિત કરવા રાજકીય-વફાદારી સમીક્ષા બૉર્ડ રચાયાં હતાં! જે કર્મચારીઓ સોવિયેત સંઘ માટે જાસૂસી કરતા હોય કે જેઓ ‘અનઅમેરિકન’ (એટલે કે દેશવિરોધી) હોય તેમને સરકારમાંથી પાણીચું આપી દેવાનું! (આપણે ત્યાં આવું કલ્પી પણ શકાય?)

આ જ સેનેટર મૅકકાર્થીએ વર્ષ ૧૯૫૦માં એક મૅકકાર્ન ઇન્ટર્નલ સિક્યોરિટી ઍક્ટ અમેરિકી કૉંગ્રેસ (લોકસભા)માં પસાર કરાવેલો જે મુજબ, સુરક્ષાના નામ પર નાગરિકોની સ્વતંત્રતા પર નિયંત્રણ મૂકી શકાતું હતું. અમેરિકામાં સામ્યવાદીઓનો ભય એટલો બધો વ્યાપેલો કે એ સમયે ફિલ્મોમાં પણ સામ્યવાદીઓ દ્વારા અમેરિકામાં જાસૂસી, ભાંગફોડ અને વિનાશકારી પ્રવૃત્તિ બતાવાતી. બૅઝબોલની એક ટીમનું નામ ‘સિનસિનાટી રેડ્સ’ હતું, પરંતુ નાણાં ન મળવાની બીકે તેણે તેનું નામ ‘સિનસિનાટી રેડલેગ્ઝ’ કરી નાખેલું!

વર્ષ ૧૯૫૪માં તો અમેરિકાના પ્રમુખ ડ્વાઇટ આઇઝનહૉવરના સમયમાં રીતસર સામ્યવાદી નિયંત્રણ એટલે કે કમ્યૂનિસ્ટ કંટ્રોલ ઍક્ટ- આ નામનો કાયદો જ પસાર કરાયેલો! તેની હેઠળ આ સીપીયુએસએ પક્ષ પર પ્રતિબંધ મૂકી દેવાયો અને તેના સભ્ય હોવું એ અપરાધ ગણાવાયેલો! સભ્યોને દસ હજાર ડૉલર સુધીનો દંડ અથવા પાંચ વર્ષની જેલ અથવા બંને કરાતું!

આ તો રાજકીય દુશ્મનાવટની વાત થઈ પણ નાગરિકોના વાણી સ્વાતંત્ર્ય બાબતે અમેરિકાના ન્યાયમૂર્તિ ઑલિવર વેન્ડેલ હૉમ્સ જુનિયરે વર્ષ ૧૯૧૯માં ઠરાવેલું કે વાણી સ્વાતંત્ર્યને માટે ગમે તેવી કડક સુરક્ષા પણ એ વ્યક્તિને નહીં બચાવી શકે જે ખીચોખીચ ભરેલા થિયેટરમાં ‘આગ આગ આગ’ એવી બૂમો સાવ ખોટેખોટી પાડે. અર્થાત જે ભાષણ કે વાણીનો ઉદ્દેશ હિંસા કે નુકસાન સર્જવાનો હોય તે નિયંત્રિત છે.

તાજેતરની જ વાત કરીએ. વર્ષ ૨૦૧૨માં ‘ઇન્નોસન્સ ઑફ મુસ્લિમ’ નામે મુસ્લિમોને ઉશ્કેરે તેવો વિડિયો યૂટ્યૂબ પર મૂકાયો હતો. તેના નિર્માતાએ પોતે ઇઝરાયેલી છે તેવો ખોટો દાવો કર્યો હતો. અમેરિકાની ઓબામા સરકારે યૂટ્યૂબને તેના પર પ્રતિબંધ મૂકવાનું કહ્યું હતું પરંતુ યૂટ્યૂબે કહ્યું કે વિડિયો ઇસ્લામ વિરુદ્ધ છે પણ મુસ્લિમ લોકો વિરુદ્ધ નથી. તે ‘હેટ સ્પીચ’માં આવતો નથી. બે વર્ષ પહેલાં ૨૬ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૪ના રોજ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ કૉર્ટ ઑફ અપીલ્સ ફૉર ધ નાઇન્થ સર્કિટે યૂટ્યૂબને આ વિડિયો પર પ્રતિબંધ મૂકવા આદેશ આપ્યો હતો.

વર્ષ ૧૭૯૮માં અમેરિકાની કૉંગ્રેસે એલિએન એન્ડ સિડિશન ઍક્ટ્સ પસાર કરેલા જેમાં મિડિયા પર સરકાર સામે ખોટા, કૌભાંડી અથવા બદઈરાદાવાળા લખાણ છાપવા પર પ્રતિબંધ મૂકાયો હતો. જોકે તે વર્ષ ૧૮૦૧ સુધી જ અમલમાં રહેલો. વર્ષ ૧૮૬૧માં સિવિલ વૉર દરમિયાન સાત રાજ્યો અમેરિકાથી છૂટા પડીને કૉન્ફિડરેટ સ્ટેટ્સ ઑફ અમેરિકા નામના દેશની રચના કરી હતી. તે વખતે અમેરિકાના પ્રમુખ અબ્રાહમ લિંકને અનેક સમાચારપત્રો પર તેઓ આ રાજ્યોની તરફેણ કરતા હોવાનો આક્ષેપ કરી તેમને બંધ કરવા આદેશ આપ્યો હતો.

૨૦૦૧ પહેલાં વર્ષ ૧૯૯૩માં અમેરિકાના વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પાસે ટ્રક બૉમ્બ ફાટ્યો ત્યારે બિલ ક્લિન્ટનની સરકારે ઇજિપ્તના અંધ ધર્મગુરુ શૈખ ઉમર અબ્દુલ રહેમાન અને બીજા નવ જણા સામે રાષ્ટ્રદ્રોહના આરોપો લગાવેલા. વર્ષ ૨૦૦૧ના ત્રાસવાદી હુમલા પછી તો અમેરિકાના પ્રમુખને એટલી સત્તા અપાઈ છે કે પ્રમુખને જે વ્યક્તિઓ કે સંગઠનો વિશે એમ લાગે છે કે તેઓ અમેરિકા સામે દુશ્મની કે તેના પર હુમલા કરવાની યોજના કરે, સહાય કરે છે તેમની સંપત્તિ જપ્ત કરી શકાય છે.

વર્ષ ૨૦૧૧માં અમેરિકામાં મૂડીવાદીઓ સામે ઑક્યુપાય વૉલસ્ટ્રીટ નામનું આંદોલન ચાલુ થયું હતું જે પછી તો બીજા બધા દેશોમાં ફેલાઈ ગયું હતું. તેને અમેરિકાએ કેવી રીતે કચડ્યું તે વાંચવા જેવું છે. અમેરિકાની પોલીસ બળજબરીથી આંદોલનકારીઓને ધરણાના સ્થળેથી ઉઠાવી લેતી હતી. ડિસેમ્બર ૨૦૧૨માં જાહેર થયેલા સરકારી દસ્તાવેજો મુજબ, આ ચળવળ પર અમેરિકાની એફબીઆઈ નજર રાખતી હતી અને તેણે પોતાના બાતમીદારોને આંદોલનકારીઓ વચ્ચે પણ ઘૂસાડ્યા હતા. આપણે ત્યાં જેમ આરટીઆઈ કાયદો છે તેમ અમેરિકામાં ફ્રીડમ ઑફ ઇન્ફોર્મેશન ઍક્ટ છે. તેના હેઠળ આ આંદોલન અંગે સિવિલ લિબર્ટીઝ ગ્રૂપોએ એફબીઆઈ અંગે માહિતી માગેલી પણ એફબીઆઈએ એવા બહાના હેઠળ માહિતી આપવા ના પાડી દીધેલી કે તે ન આપવી એ દેશની સુરક્ષા અથવા વિદેશી નીતિના હિતમાં છે.

અમેરિકાનું મિડિયા આપણાં મિડિયા જેવું નથી જેને દુશ્મન પાકિસ્તાનના વર્તમાન કે પૂર્વ શાસકો ભારતના શાસકો કરતાં વધુ સારા લાગે અને એ શાસકો પોતાની હાજરીમાં ભારતના વડા પ્રધાનને ગાળો આપે તો પણ હસતા હસતા નાસ્તો કરતા રહે. અમેરિકાનાં અનેક મુખ્ય સમાચારપત્રોએ સ્વીકાર્યું છે કે અમેરિકાની ડ્રોન એસેસિનેશન પ્રૉગ્રામ, ટૉર્ચર, સિક્રેટ પ્રિઝન અને વૉરન્ટ વગર જાસૂસી કરવા સહિત અનેક મુદ્દે તેણે અમેરિકાના નાગરિકોથી મહત્ત્વની બાતમી છુપાવેલી છે.

અને છેલ્લે…અમેરિકાની જેમ બ્રિટન પણ આપણા કાળા અંગ્રેજોના માનસમાં આદર્શ દેશ તરીકે માન્યતા ધરાવે છે. આવા લોકો માટે…આપણે ત્યાં જેમ અનુપમ ખેર મોદી સરકારના વિચારોના સમર્થક હોવાથી તેમની ફિલ્મ ‘બુઢ્ઢા ઇન ટ્રાફિક જામ’ અત્યારે વિવાદાસ્પદ બની ગયેલી જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીમાં અભિનેત્રી સ્વરા ભાસ્કરની પ્રોફેસર માતા અને સંરક્ષણ નિષ્ણાત ઉદય ભાસ્કરની પત્ની ઈરા ભાસ્કરે દેખાડવા નહોતી દીધી પણ અનુપમે હોબાળો કરતાં તે પ્રદર્શિત થઈ, તેમ બ્રિટનની ઍસેક્સ યુનિવર્સિટીમાં ઇઝરાયેલના ડેપ્યુટી એમ્બેસેડરને પૉલિટિકલ સાયન્સના વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાત કરવા બોલાવાયેલા. તેમને આમંત્રણ આપનાર પ્રૉફેસર થોમસ સ્કોટ્ટોને હતું કે તેમની વાત સાથે અસંમત વિદ્યાર્થીઓ તેમને પ્રશ્નોત્તરી કરશે પણ કન્હૈયા જેવા અવળચંડા વિદ્યાર્થી ત્યાં પણ હોય ને. તેમણે આ ડેપ્યુટી એમ્બેસેડરને બોલવા જ ન દીધા!

ઑનલાઇન મેગેઝિન સ્પાઇક્ડ દ્વારા ફ્રી સ્પીચ યુનિવર્સિટી રેન્કિંગ શરૂ કરાયું છે. તે મુજબ વર્ષ ૨૦૧૬માં યુકેની ૯૦ ટકા યુનિવર્સિટીમાં ભાષણ પર પ્રતિબંધ મૂકાય છે. વર્ષ ૨૦૧૫માં આ આંકડો ૮૦ ટકા હતો.

જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીના એક દાખલાથી આપણે નહીં જાગીએ તો આપણે ત્યાં પણ આ આંકડો વધવાની શક્યતા રહેલી જ છે.

(લખ્યા તારીખ: ૧૯ માર્ચ ૨૦૧૬)

માત્ર ડાબેરી જ નહીં, હવે કોઈ વિચારધારા બચી નથી

તાજેતરમાં પ. બંગાળ અને કેરળમાં ડાબેરીઓના પરાજય સાથે સામ્યવાદના અંતની ચર્ચાએ જોર પકડ્યું છે. જોકે એક વાત તરફ બહુ ઓછા લોકોનું ધ્યાન ગયું છે અને તે એ કે માત્ર સામ્યવાદની જ નહીં, બધી જ વિચારધારાઓ ખતમ થઈ રહી છે અને માત્ર મૂડીવાદ અથવા તો કહો કે પોતાના સ્વાર્થને યેનકેન પ્રકારેણ પૂરો કરવાની વૃત્તિ – વિચારધારાએ આજના માનવી પર કબજો જમાવ્યો છે.

એક સમયે ભલે અલગ – અલગ પ્રકારની વિચારધારા હતી, તેમની વચ્ચે સંઘર્ષ હતો, પરંતુ એમાંય અમુક બાબતો સામાન્ય હતી અને તે હતાં મૂલ્યો. નૈતિકતા. ડાબેરીઓ હોય તો થેલો અને સાવ સાદા કપડાંમાં ગરીબોના બેલી થવાની અને તેમના માટે લડવાની, વિદ્યાર્થીઓને થતા અન્યાય સામે લડત આપવાની દૃઢેચ્છા હતી. કોંગ્રેસીઓ પાસે સર્વોદયવાદી વિચારસરણી – ગાંધીજીની વિચારધારા હતી. સામ્યવાદી વિચારસરણીનાં મૂળિયાં વિદેશમાં હતાં, પણ ગાંધીજીની વિચારધારાનાં મૂળ આ દેશની માટીના હતા, પરિણામે એમાં સ્વદેશીપણું ભારોભાર છલકતું હતું. પહેરવેશ, બોલી, લેખન અને આંદોલનની રીતે.

એક વિચાર રામમનોહર લોહિયાનો હતો – સમાજવાદનો. અને એક વિચારધારા રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક કહેતા આર.એસ.એસ.ની હતી. હિન્દુઓ સંગઠિત થશે તો આ દેશનું હિત સધાશે તેમ સંઘના સ્વયંસેવકો માનતા હતા. તેમના માટે બધાથી સર્વોપરી આ દેશ હતો. તેમણે પણ ગાંધીજીની જેમ સ્વદેશી અપનાવેલું. સ્વદેશી જાગરણ મંચ તેમાંથી જ જન્મેલો. આર.એસ.એસ. સાથે સંકળાયેલા લોકો પણ સાદગીમાં માનનારા હતા. દેશ સામે વિપદા આવી હોય ત્યારે પક્ષકારણ ભૂલીને કોંગ્રેસને મદદ કરનારા હતા. આર.એસ.એસ. અને તેને સંલગ્ન સંસ્થાઓ પણ ભારતીય ભાષાઓ, ભારતીય પહેરવેશ, ભારતીય સંગીતને ઉત્તેજન આપનારી અને તેમાં દૃઢતાથી માનનારા હતા.

પણ આ બધી વિચારધારાઓમાં માનનારા લોકો જ્યારથી સત્તા પર આવવા લાગ્યા ત્યારથી વિચારધારાનું નિકંદન નીકળવા લાગ્યું. એવું નથી કે આ બધી વિચારધારામાં માનનારા કોઈ છે જ નહીં, પણ જે છે તેમને હાંસિયામાં ધકેલવાની પ્રવૃત્તિ, જે- જે લોકો સત્તામાં આવ્યા તેમણે શરૂ કરી. ડાબેરીઓ સત્તામાં આવ્યા તો તેમણે સોમનાથ જેવા ચુસ્ત ડાબેરીઓને – જ્યોતિ બસુને હાંસિયામાં ધકેલ્યા. કોંગ્રેસ સત્તામાં આવ્યો તો ધીમેધીમે સર્વોદયવાદી – ગાંધીવાદી વિચારસરણી અને તેમાં માનનારા લોકો કોરાણે ધકેલાવા લાગ્યા. આર.એસ.એસ.નો સમર્થક ભાજપ સત્તામાં આવ્યો તો તેમાંય પક્ષના ચુસ્ત વિચારધારાવાળા મુરલી  મનોહર જોશી, ગોવિંદાચાર્ય જેવા લોકો હાંસિયામાં ધકેલાવા લાગ્યા. માત્ર આ રાજકીય પક્ષોની વાત જ નથી, આ પક્ષોની ભગિની સંસ્થાઓના પણ આવા જ હાલ છે. સેવાદળ ક્યાં જોવા મળે છે તે કહેશો? એન.એસ.યુ.આઈ. શું કરે છે? ડાબેરીઓની સ્ટુડન્ટ ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયા શિક્ષણને સોંઘુ કરવા અને બદીઓથી બચાવવા શું કરી રહ્યું છે? શ્રમજીવીઓના અને મજૂરોના અનેક પ્રશ્નો છે. આજે કોઈને કાયમી રીતે નોકરીએ લેવાતા જ નથી. કોન્ટ્રાક્ટ પર જ લેવાય છે. કામના કોઈ નિર્ધારિત કલાકો જ નથી. બળદની જેમ કામ લેવાય છે – ઢસરડા કરાવાય છે. ગમે ત્યારે નોકરીમાંથી પાણીચું આપી દેવામાં આવે છે. તેના માટે ડાબેરીઓના મજૂર સંઘો શું કરે છે? આર.એસ.એસ.ની શાખાઓમાં સંખ્યા ઘટી રહી છે. તેનાં અન્ય સંગઠનો – વિહિપ, અભાવિપ, સ્વદેશી જાગરણ મંચ, વિદ્યા ભારતી, સંસ્કાર ભારતીના પણ મોટા ભાગે આવા જ હાલ છે. વિદ્યાર્થીઓ માટે અભાવિપએ છેલ્લે કયું સફળ આંદોલન કર્યું યાદ આવે છે? સ્વદેશી ચીજોની વાતો તો ભૂલાઈ જ ગઈ છે. સંઘ સાથે જોડાયેલા ભારતીય મઝદૂર સંઘ અને ભારતીય કિસાન સંઘ કેમ ક્યાંય ચિત્રમાં દેખાતો નથી?

કારણ કે હવે લગભગ બધા જ એકસરખી વિચારસરણીના થઈ ગયા છે – ચાહે તે કોંગ્રેસી હોય, ભાજપી હોય કે ડાબેરી કે પછી સમાજવાદી. આ બધાનો વાદ હવે મૂડીવાદ જ છે. મૂડી ભેગી કરવાનો. એટલે તો જે નેતા સ્કૂટર પર ફરતો હોય તે ચૂંટાયાના પાંચ જ વર્ષમાં મોંઘી દાટ કાર લઈને ફરતો થઈ જાય છે. એટલે તો આટઆટલી મોંઘવારી વધવા છતાં, આટઆટલા કૌભાંડો છતાં વિપક્ષો કંઈ અસરકારક આંદોલન નથી, જે કરે છે તે દંભી દેખાવ જ કરે છે. શાસક પક્ષ અને વિપક્ષની મોટા ભાગે હવે મિલીભગત જ હોય છે. આ બધા પક્ષો કેડરબેઝ્ડ (કાર્યકરો આધારિત) હતા, તેના બદલે નેતાઓ જ જોવા મળે છે. કોંગ્રેસીને પૂછશો તો તેને ગાંધીજીના જીવન વિશે ખાસ ખબર નહીં હોય. તેમની વિચારસરણી વિશેની તો વાત જ નથી. ભાજપીને પૂછશો તો શ્યામાપ્રસાદ મુખર્જી, દિનદયાળ ઉપાધ્યાય, દત્તોપંત ઠેંગડી, નાનાજી દેશમુખ, અટલ બિહારી વાજપેયી વગેરે વિશે ખાસ ખબર નહીં હોય, ડો. કેશવ બલિરામ હેડગેવાર અને મા.સ. ગોળવળકર વિશેની તો વાત જ જવા દો. ડાબેરીઓમાં પણ માર્ક્સના સિદ્ધાંતો વિશે ફૂલ્લી પાસ થવાય તેટલા માર્ક્સ મળે તેટલું પણ કદાચ જ્ઞાન નહીં હોય.

આ બધા ચિત્રમાં અત્યારે અણ્ણા હઝારે અને બાબા રામદેવમાં આશાનું કિરણ દેખાય છે, પણ અણ્ણાની આસપાસ સ્વામી અગ્નિવેશ જેવાં તત્ત્વો છે જે એમ કહે છે કે અમરનાથ યાત્રા તો પાખંડ છે (તો પછી મક્કાની યાત્રાને શું કહેશો?) સ્વામી અગ્નિવેશનો નક્સલવાદીઓ પ્રત્યે કૂણું વલણ જગજાહેર છે. અગ્નિવેશ કપડાં તો ભગવાં ધારણ કરે છે, પણ વિચારોની રીતે તે દંભી બિનસાંપ્રદાયિક જ લાગે છે. બાબા રામદેવ આ દેશની સંસ્કૃતિ પ્રમાણે શાસન લાવવાની, કાળું નાણું પાછળ લાવવાની વાતો કરે છે, પરંતુ અગાઉના પક્ષોના અનુભવો જોતાં, તેમની વાતો કેટલી માનવી? વળી તેઓ પણ ભગવા વસ્ત્રો પહેરીને મુસ્લિમોને ખુશ કરવા તેમની ટોપી પહેરેલા દેખાયા હતા (આવું કદાચ મુસ્લિમો પણ નહીં ઈચ્છતા હોય).

કોઈ સાચા અર્થમાં આ દેશની પ્રજાનો હિતચિંતક નથી, જે મધ્યમ વર્ગની ચિંતા કરે. જે ગરીબોની ચિંતા કરે. જે તટસ્થ રીતે વિચારી શકે. જે સાચા અર્થમાં પંથનિરપેક્ષ હોય. કોઈ પણ પંથની તરફેણ ન કરતો હોય. તુષ્ટિકરણ તો બિલકુલ નહીં. જે ઉદ્યોગગૃહોને વેચાઈ ન ગયા હોય. જે આ દેશના હિતને સર્વોપરી ગણતો હોય. આવા લોકોના નેતૃત્વના અભાવે દેશમાં ચોતરફ અરાજકતા જેવું છે. રસ્તા તો બને છે, પરંતુ વારંવાર ખાડા પડી જાય છે. પરિણામે કોન્ટ્રાક્ટરોના અને નેતાઓના ઘર ભરાય છે. બધું જ ખાનગી ખાનગી (બધી રીતે  – ખાનગીકરણની રીતે ય તે અને દેશની પ્રજાને કે ચૂંટાયેલા વિપક્ષને વિશ્વાસમાં લીધા વગર ઘરમેળે) થઈ રહ્યું છે. સંસદમાં થોડા દિવસ સત્ર મળે છે અને તેમાંય હાજરી પૂરવાના હેતુથી જ સાંસદો આવે છે. કોઈ મુદ્દે તોફાન મચાવે એટલે બેઠક મોકૂફ રાખવામાં આવે. એટલે પત્યું. કોઈ શાળાના વર્ગમાં તોફાની તોફાન કરે એટલે શિક્ષક વર્ગ છોડી જતા રહે અને વિદ્યાર્થીઓ ઘરે જતાં રહે તેના જેવું. વિધાનસભાઓમાં પણ આવું જ હોય છે. દેશ આખો ભ્રષ્ટાચારથી લિપ્ત હોય તેવું ચિત્ર આભાસે છે, જે મહદંશે સાચું પણ છે. હવે તો ન્યાયાલયો પણ ભ્રષ્ટાચારથી બાકાત નથી.

મૂળ તો પ્રજા પણ શાસકો અને વિપક્ષો જેવી જ છે. પ્રજાનો મોટો વર્ગ પણ ભ્રષ્ટાચાર કરે જ છે. તેમને પણ આ ફાવી ગયું છે. પ્રજા વહેંચાયેલી છે, સ્ત્રી – પુરુષોમાં. હિન્દુ – મુસ્લિમોમાં. મરાઠી – બિહારીઓમાં. તમિલ – કન્નડમાં. દલિત – સવર્ણોમાં. ખેડૂતોમાં. ગુરુઓમાં. પરિણામે સ્ત્રી પર અત્યાચાર થાય તો સ્ત્રીઓને લગતો વર્ગ જ અવાજ ઉઠાવે છે. ખેડૂતોના પ્રશ્નો હોય તો ખેડૂતોના સંગઠનો જ લડત આપે છે. રામજન્મભૂમિ હોય તો હિન્દુ સંસ્થાઓ ખોંખારા ખાતી આગળ આવી જશે. મરાઠીઓને બિહારી નથી જોઈતા. તમિલોને કન્નડ. દલિતોને હજુ અનામતથી સંતોષ નથી અને સવર્ણો હજુ ય સામંતશાહી અને જામીનદારી મિજાજમાં જ જીવે છે. નિરાશારામને કંઈ થાય તો તેના સાધકો મેદાને આવી જશે. પણ એક સર્વસામાન્ય અવાજ ક્યાં છે? કેમ ખેડૂતોના પ્રશ્નો હોય તો દલિતો તેને ટેકો ન આપે? કેમ સ્ત્રીઓના સાચા પ્રશ્નો હોય કે ભ્રષ્ટાચાર કે કોઈ કૌભાંડની વાત હોય તો હિન્દુ કે મુસ્લિમ સંસ્થાઓના આદેશ કે ફતવા નથી છૂટતા?

બીજી તરફ, પ્રજાને વિકલ્પ પણ મળતો નથી. (બાકી વિકલ્પ મળે તો શાસકોને ય જવું જ પડે છે તે આપણે પ. બંગાળ અને તમિલનાડુની તાજેતરની વિધાનસભા ચૂંટણીમાં જોયું જ છે. ) પ્રશ્ન એક જ છે – જાયે તો જાયે કહાં? અને આ ચિત્ર પાછું રાષ્ટ્રીય સ્તરે જ નથી, આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે જ છે. પહેલાં યુ.એસ.એસ.આર. હતું ત્યારે યુ.એસ.એ.ની દાદાગીરી આટલી ચાલતી નહોતી. હવે તો વિશ્વસ્તરે પણ એક જ વાદ ચાલે છે – મૂડીવાદ.

પં. બંગાળ અને કેરળમાં પરાજય સાથે લાલ વાવટા સંકેલાશે?

પ. બંગાલમાં સામ્યવાદના પતનને ‘ગ્રેટ રોમન એમ્પાયર’ના પતન સાથે સરખાવતા કોંગ્રેસના પ.બંગાળ પ્રમુખ માનસ ભુનિયાએ કહ્યું કે અન્ય રાજ્યોની જેમ જ ભારતમાં સામ્યવાદ હવે તેના અંતિમ છેડે પહોંચી ગયો છે. શું ખરેખર આવું છે?

એમ. એન. રોય, એવલીન રોય, ટ્રેન્ટ રોય, અબાણી મુખર્જી, રોઝા ફિટિંગઓફ, મોહમ્મદ અલી, મોહમ્મદ શફીક સિદ્દિકી વગેરે કોમરેડ બંધુઓએ તાશ્કદંમાં ૧૯૨૦ની સાલમાં સ્થાપેલી કમ્યૂનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઇન્ડિયા અને તેમાંથી જન્મેલા વિવિધ ડાબેરી પક્ષો અને સંગઠનોની સ્થિતિ પર નજર કરવા જઈએ તો વધુ જગ્યા અને કામ માગી લે, પણ મહદંશે વાત એવી છે કે દુનિયાના અન્ય દેશો સાથે ભારતમાં પણ મુખ્યત્વે સામ્યવાદી વિચારધારાનો પ્રભાવ દિનપ્રતિદિન ઓછો, એમ કહીએ તો પણ ખોટું નહીં કે, નહીંવત્ થઈ રહ્યો છે. બાકી, ભારતીયોએ બહુ ઝડપથી સામ્યવાદ અપનાવી લીધો હતો.

૧૯મી સદીમાં એક તરફ દુનિયા ઔદ્યોગિકીકરણ તરફ આગળ વધી રહી હતી તો બીજી તરફ, જર્મન વિચારક કાર્લ માર્ક્સના વાદ અને વિચારોથી પ્રેરાઇને સહુ પ્રથમ રશિયા (તત્સમયનું સોવિયેત સંઘ)માં સામ્યવાદે જોર પકડ્યું અને એ જોરના આધારે શાસન પણ બથાવ્યું. યુએસએસઆર અને યુએસએ એક સામ્યવાદી અને એક મૂડીવાદી  એ મહદંશે બે વિચારધારા વચ્ચે દુનિયા લગભગ વહેંચાઈ ગઈ. બ્રિટિશરો પાસેથી આઝાદી મેળવ્યા પછી ભારતના વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ સહિતના બળુકા નેતાઓ સામ્યવાદી વિચારસરણીથી પ્રભાવિત હતા. સાહિત્યમાં પણ સામ્યવાદ ઝળકતો હતો. હિન્દી ફિલ્મોમાં બલરાજ સહાની, ગુરુ દત્ત, રાજ કપૂર વગેરે અદાકારો  દિગ્દર્શકો સામ્યવાદી વિચારસરણીથી પ્રભાવિત હતા. તેનું ઉદાહરણ રાજ કપૂરના ગીત ‘મેરા જૂતા હૈ જાપાની’ ગીતમાં જોઈ શકાય છે. એ ગીતમાં જાપાની ચીજને પગમાં બતાવાઈ છે. ઈંગ્લેન્ડની બનાવટનું પેન્ટ કમરથી નીચેના ભાગમાં પહેરાય છે અને રુસી (રશિયાની બનાવટની) લાલ રંગની ટોપી માથા પર પહેરાય છે. મતલબ કે, મગજમાં વિચારસરણી રશિયાની  સામ્યવાદી છે અને તેને માથે બેસાડી છે. એ સામ્યવાદ કમ સમાજવાદ છેક ૧૯૯૧ સુધી ચાલ્યો. પહેલેથી ઝુકાવ સામ્યવાદ તરફ હતો અને સામ્યવાદનું મુખ્ય કેન્દ્ર સોવિયેત સંઘ હતું. પરિણામે સોવિયેત સંઘ અને ભારતના સંબંધો ખૂબ સારા રહ્યા. કંઈ પણ ફરિયાદ હોય તો ભારત યુએસએસઆર પાસે દોડી જાય. આનાથી વિપરિત ભારતમાંથી છૂટું પડેલું પાકિસ્તાન અમેરિકા તરફ વળ્યું. (આનાં પરિણામો ભારતે હંમેશાં ભોગવ્યા તેમ પણ એક તારણ કાઢવું હોય તો કાઢી શકાય.) ડિસેમ્બર ૧૯૯૧માં સોવિયેત સંઘ તૂટ્યું અને એ જ અરસામાં ભારતમાં પણ પી. વી. નરસિંહરાવની સરકાર તેના નાણામંત્રી (જે અત્યારે વડા પ્રધાન છે) મનમોહનસિંહના નેતૃત્વમાં એવી આર્થિક નીતિ દાખલ કરી રહી હતી જે અમેરિકાને ફાવે તેવી અને ભાવે (પસંદ પડે) તેવી હતી. નરસિંહરાવની સરકારે દાખલ કરેલી નીતિઓ, વચ્ચે દેવગોવડા અને ઈન્દ્રકુમાર ગુજરાલની ડાબેરીઓના ટેકા સાથે આવેલી સરકારોના અપવાદને બાદ કરતાં, મહદંશે ચાલુ રહી છે. ૧૯૯૮માં ભાજપના નેતૃત્વવાળા એન.ડી.એ. શાસનમાં આવ્યા ત્યારે પણ એ નીતિઓ ચાલુ જ રહી. મોટા ભાગના રાજ્યોમાં પણ આ જ પરિસ્થિતિ ચાલુ રહી. અરે! પ. બંગાળમાં પણ ખાસ ઔદ્યોગિક વિકાસ નહોતો, ત્યાં પ. બંગાળના હૂગલી જિલ્લામાં સિંગુરમાં જાયન્ટ ઔદ્યોગિક ગૃહ ટાટાને નેનો પ્લાન્ટ નાખવા આમંત્રણ અપાયું.

આ તરફ, સામ્યવાદીઓના ભીષ્મપિતામહ અને ચક્રવર્તી શાસક જેવા ગણાતા જ્યોતિ બસુની તબિયત કથળી રહી હતી. હરકિશનસિંહ સુરજીત પણ વયોવૃદ્ધ થઈ રહ્યા હતા. ૨૦૦૮માં તેમનું અવસાન થયું. ૨૦૧૦માં જ્યોતિ બસુએ વિદાય લીધી. ત્રીજી તરફ, ૨૦૦૮માં કોમરેડ સોમનાથ ચેટર્જી, જેઓ ૪૦ વર્ષથી પક્ષમાં સેવા આપી રહ્યા હતા, તેમને સીપીઆઈ(એમ)એ પક્ષમાંથી હાંકી કાઢ્યા. તેમનો અપરાધ એ હતો કે અમેરિકા સાથે પરમાણુ સંધિ કરવાના મુદ્દે ડાબેરીઓએ યુપીએ સરકારને ટેકો પાછો ખેંચ્યો ત્યારે સોમનાથદાએ લોકસભાના અધ્યક્ષ પદેથી રાજીનામું આપવા ઈનકાર કરી દીધો. આમ, ડાબેરીઓના સેનાપતિઓ એક પછી એક મેદાનમાંથી હટી રહ્યા હતા. એવામાં, તૃણમૂળ કોંગ્રેસનાં મમતા બેનર્જીએ સિંગુર મુદ્દે જબરદસ્ત આંદોલન છેડી દીધું.

જે મુદ્દે અત્યારે ઉત્તર પ્રદેશમાં આંદોલન ચાલી રહ્યું છે તે જ મુદ્દો સિંગુરમાં પણ હતો. ટાટાને કારખાનું નાખવા માટે ખેતીની ૯૯૭ એકર જમીન સંપાદન કરવાનો રાજ્ય સરકારે નિર્ણય કર્યો. આ મુદ્દે ખેડૂતોના અવાજને અને આંદોલનને મમતાએ હવા આપી. પરિણામ એ થયું કે ડાબેરી વિચારધારા ધરાવનારા લોકોને પણ લાગ્યું કે આ તો ઉલટું થઈ રહ્યું છે. કહેવાતા ડાબેરીઓ જમણી તરફ વળી રહ્યા છે અને કહેવાતા જમણેરીઓ ડાબી તરફ. પરિણામે મેધા પાટકર, અરુંધતી રોય, અનુરાધા તલવાર જેવી હસ્તીઓ, કોલકાતાના બૌદ્ધિકો અને કલાકારો જેવા કે મહાશ્વેતા દેવી, અપર્ણા સેન, કૌશિક સેન, શાઓનલી મિત્રા, સુવાપ્રસન્ના અને અન્ય ડાબેરી કાર્યકરો મમતાની સાથે થઈ ગયા. આંદોલન સફળ રહ્યું અને ટાટાને ત્યાંથી ઉચાળા ભરવા પડ્યા. આવું જ નંદીગ્રામમાં થયું હતું. વિશેષ આર્થિક ક્ષેત્ર (સેઝ) બનાવવા માટે ૧૦,૦૦૦ એકર જમીન મેળવીને ઇન્ડોનેશિયાના સાલીમ જૂથને આપવાના સરકારના નિર્ણય સામે જબરદસ્ત વિરોધ થયો. આના પરિણામે હિંસા પણ થઈ. ફળસ્વરૂપે પ. બંગાળમાં ડાબેરીઓ વિરુદ્ધ અસંતોષની જ્વાળા વધુ ભડકી. ડાબેરી પક્ષોના સમર્થક એવા લોકોની ગુંડાગીરી અને દાદાગીરીથી પણ લોકો ગળે આવી ગયા હતા. છેવાડાના માણસની ગરીબી દૂર થવાની વાત તો દૂર રહી, પણ ગણ્યાગાંઠ્યા લોકોના હાથમાં સત્તા આવી ગઈ અને કોલકાતા સહિત પ. બંગાળમાં ગરીબી યથાવત રહી.

આનું તાત્કાલિક પરિણામ કોલકાતાની મહાનગરપાલિકાની ચૂંટણીમાં જોવા મળ્યું. જો ત્યારે પણ ડાબેરીઓ ચેતી ગયા હોત તો વિધાનસભા ચૂંટણીમાં પરાજયનો સામનો કરવો ન પડ્યો હોત. સીપીઆઈના વરિષ્ઠ નેતા એ. બી. બર્ધને એક ટીવી મુલાકાતમાં કહ્યું છે તેમ ડાબેરીઓને મુખ્યત્વે અહંકાર નડી ગયો છે. બર્ધન કહે છે, ‘ડાબેરીઓનો અહંકાર અને લોકોથી દૂર જવાના કારણે આ પરાજય થયો છે. ઘણી વાર ઝળહળતો વિજય તમારા માથામાં ચડી જાય છે અને તમને અહંકારી બનાવી દે છે. તમને લાગવા લાગે છે કે તમે લોકોને ‘ટેકન ફોર ગ્રાન્ટેડ’ લઈ શકો છો. તેઓ તમારી મુઠ્ઠીમાં છે અને આથી તમને સારાનરસાનું વિવેકભાન રહેતું નથી.’

બર્ધન માને છે કે બંગાળમાં પરિવર્તનની જે મુખ્યત્વે હવા ચાલી તેનું કારણ સિંગુર અને નંદીગ્રામ જ છે. આ બંને ઘટનાઓના કારણે સીપીએમની સામે લોકોમાં જબરદસ્ત આક્રોશ હતો. કેરળમાં પરાજયનું વિશ્લેષણ કરતાં બર્ધન ‘શાસકવિરોધી હવા’ના પરિબળને જવાબદાર ગણાવે છે. બાકી, તેમની દ્રષ્ટિએ વી.એસ. અચ્યુતાનંદન લોકપ્રિય નેતા છે. પરંતુ રાષ્ટ્રીય નેતાઓએ તેમની તાકાતને નજરઅંદાજ કરી. આ જ કારણે કેરળમાં પણ ડાબેરીઓનો કિલ્લો ધ્વંસ્ત થયો.

શું આ પરાજય સાથે સામ્યવાદી વિચારધારા પણ પરાજિત થઈ છે? સીપીએમના રાજ્ય સેક્રેટરી અરુણ મહેતા કહે છે, ‘ના.’ ટેલિફોનિક વાતચીતમાં અરુણભાઈ બહુ તર્ક સાથે દલીલો મૂકે છે. ‘જો તમે આ એક પરાજયને વિચારધારાનો પરાજય ગણાવતા હો તો તો પછી મૂડીવાદીઓનો પરાજય તો ઘણી વાર થયો છે. તો શું મૂડીવાદી વિચારધારા ખલાસ થઈ ગઈ? અમેરિકામાં મંદી આવી હતી તો શું તેને મૂડીવાદની નિષ્ફળતા ગણાવશો?’

અરુણ મહેતા આંકડા સાથે વાત કરે છે, ‘પ. બંગાળમાં ડાબેરીઓને ૪૮ ટકા મતમાંથી ઘટીને ૪૨ ટકા મતો મળ્યા છે. આમ, લોકપ્રિયતા કે મતોની ટકાવારીમાં બહુ મોટો ફટકો પડ્યો નથી.’ તેઓ માને છે કે સામ્યવાદી વિચારધારા તો યુગપરિવર્તનની વિચારધારા છે. તે એમ જલદી ખતમ થઈ જવાની નથી. ૩૨ કે ૩૪ વર્ષના એકધારા શાસન પછી એકાદા પરાજયથી એમ કહેવું કે, સામ્યવાદી વિચારધારાનો પણ અંત આવ્યો છે, ખોટું છે. ઉલટું અત્યારની સ્થિતિમાં તો એમ કહી શકાય કે પાયાના સવાલો માટે માત્ર સામ્યવાદીઓ જ બચ્યા છે. તેઓ જ પાયાના સવાલો માટે લડત આપે છે. તેઓ કહે છે, ‘અને બીજું, મમતા બેનર્જી પાસે કઈ વિચારધારા છે, કહેશો? તેમને માઓવાદીનો ટેકો છે અને ફિક્કિના સેક્રેટરી પણ તેમની સાથે છે. હા, કોંગ્રેસ પાસે કમ સે કમ એ વિચારધારા તો છે કે વૈશ્વિકીકરણ કરવું છે. ડાબેરીઓએ ત્યાં ઘણાં કામો કરેલાં છે. જ્યોતિ બસુ સત્તામાં આવ્યા તે પહેલાં પંચાયતની ચૂંટણીઓ નહોતી થતી, તે થવા લાગી. પંચાયતોને સત્તા અપાઈ. યુનિવર્સિટીમાં પરીક્ષા નહોતી યોજાતી. જ્યોતિ બસુ પોતે યુનિવર્સિટીમાં જઈને પરીક્ષા યોજાવતા.’

પણ વિદેશોમાં હવે સામ્યવાદી વિચારધારા ક્યાં બચી છે? ‘ચીનમાં તો છે ને,’ અરુણભાઈ કહે છે. ‘પણ ચીનમાં માનવાધિકારનો ભંગ નથી થતો? શ્રમજીવીઓ, જે સામ્યવાદના પાયામાં છે, તેમનું શોષણ નથી થતું?’ અરુણભાઈ કહે છે, ‘માનવાધિકારની વ્યાખ્યા દરેકની અલગ અલગ છે. ચીનમાં તેઓ એવું માને છે કે દરેકને બ્રેડ  બટર મળવી જોઈએ. એમ તો કાશ્મીરના ત્રાસવાદી અને તમિલ ટાઇગર્સ પણ તેમના માનવાધિકારના ભંગની દલીલ કરે છે, શું તેઓ સાચા છે? અને બીજું, આપણે ત્યાં ચૂંટણી કેવી રીતે થાય છે તે તમે જાણો છો. તમિલનાડુમાં કેવાં કેવાં વચનો આપીને ચૂંટણી જીતાઈ છે! શું તમે તેને રિયલ વર્ડિક્ટ કહેશો?’

અરુણભાઈ ભલે માનવા તૈયાર ન થાય, પણ એ હકીકત છે કે ઘણા સમયથી મોંઘવારી વધતી હોવા છતાં, ડાબેરીઓએ નક્કર, પરિણામજનક અને સફળ આંદોલન કર્યું નથી. યુપીએને ટેકો હતો ત્યારે પણ અમેરિકા તરફી નીતિઓ અમલમાં મૂકાતી હતી અને પછી પણ. પણ સાથી પક્ષ તરીકે કે સબળ વિરોધ પક્ષ તરીકે ડાબેરીઓની એવી નક્કર કામગીરી દેખાતી નથી. ઉલટુ, પ. બંગાળમાં ઉદ્યોગતરફી નીતિના કારણે જ કદાચ ડાબેરીઓ પાછા પડ્યા છે. હા, અરુણભાઈ કહે છે તેમ ડાબેરી વિચારધારા કદાચ એમ ખતમ નહીં થાય. લોકશાહીમાં ચૂંટણી લડીને સત્તામાં આવીને નીતિપરિવર્તન કરવાના બદલે બંદૂકથી આ વિચારસરણી અમલમાં મૂકવાના પ્રયાસો પણ નક્સલવાદ કે માઓવાદના રસ્તે ચાલે જ છે ને, જે ખતરનાક પણ છે. બાકી, અત્યારે તો દેશ અને દુનિયાભરમાં મૂડીવાદ બળુકો દેખાઈ રહ્યો છે અને તેના જોરે દેશમાં અમીર અને ગરીબ વચ્ચેની ખાઈ દિનપ્રતિદિન પહોળી થતી જાય છે. ગરીબોના, શ્રમજીવીઓના, કર્મચારીઓના પ્રશ્નો એટલા જ છે. તેના માટે લડનાર ડાબેરીઓ ક્યાં છે?

ભારતમાં મૂડીવાદ દિવસે ને દિવસે જોર પકડતો જાય છે, કર્મચારીઓ, શ્રમજીવીઓનું શોષણ વધી રહ્યું છે, મોંઘવારી વધી રહી છે ત્યારે તેની સામે લડત આપનાર કોઈ રહ્યું નથી. જોકે એક વાત એ પણ સ્વીકારવી જોઈએ કે મજૂર સંઘોના કારણે ભાવનગર સહિત ઘણી જગ્યાએ મિલો – ઉદ્યોગધંધા બંધ થતાં સરવાળે રોજગારીને અસર પડી હતી.

(‘અભિયાન’ ૨૮ મે, ૨૦૧૧ના અંકમાં છપાયેલો લેખ, થોડા સુધારાવધારા સાથે)